МУРТАЗИН ЕРМЕК ЖАМШИТОВИЧ

Директордың ғылым жөніндегі орынбасары, геология-минералогия ғылымдарының кандидаты

Жобаның мақсаты:

Жерді суару үшін барланған Қазақстанның жер асты сулары кен орындарын игеру және қорғау жөніндегі басқарушылық шешімдерді ғылыми негіздеу және геоақпараттық қамтамасыз ету.
БҰҰ Азық-түлік және ауыл шаруашылығы ұйымының 2018 жылғы деректері бойынша бүкіл әлемде суармалы егіншілік қажеттіліктері үшін алынатын жер асты суларының көлемі жылына 820 км3-ке бағаланады. Бұл 2010 жылмен салыстырғанда    19 пайызға өсті, бұл көрсеткіш 688 км3 деп бағаланды. Суармалы егіншілік қажеттіліктері үшін жер асты суларын алу ауыл шаруашылығындағы тұщы суды алу көлемінің   30 пайызынан астамын құрайды және жылына шамамен 2,2 пайызға өсуді жалғастыруда.
Жер асты және жер үсті суларын біріктіретін су ресурстарын басқарудың кешенді тәсілдері адамның төтенше климаттық құбылыстар мен өзгерістерге осалдығын едәуір төмендетіп, су және азық-түлік қауіпсіздігін күшейтуге ықпал етуі мүмкін. Сулы горизонттарды табиғи су қоймалары ретінде пайдалану үлкен және жасанды түрде жасалған жер үсті су қоймаларын тудыратын булану шығындары мен экожүйелерге әсер етудің көптеген мәселелерін болдырмайды.

Жобаның міндеттері:

1) Жерді суару үшін барланған Қазақстан кен орындарының жерасты суларының пайдалану қорларын қалыптастыру ерекшеліктері туралы нақты деректерді, қор және талдамалық материалдарды жинақтау және талдау.
2) Қазақстанның жерді суару үшін барланған жер асты сулары кен орындарының қазіргі жай-күйін бағалау үшін Өңірлік экспедициялық зерттеулер.
3) Климаттық факторлар мен антропогендік жүктемелердің әсерінен жерді суару үшін барланған Қазақстанның жерасты сулары кен орындарының сыйымдылық және жаңартылатын ресурстарының өзгеру үрдістерін талдау және бағалау.
4) Қазақстанның тұрақты суармалы егіншілігін қамтамасыз ету үшін жерасты суларының пайдаланудың қамтамасыз етілуін, жай-күйін және пайдалану болашағын талдау және бағалау.
5) Қазақстанның жерді суару үшін барланған жер асты сулары кен орындарының дерекқорын қалыптастыру, олардың орнықты суармалы егіншілік үшін ресурстық әлеуетін бағалау.
6) Тұрақты суармалы егіншілік үшін оларды пайдалану және қорғау жөніндегі басқарушылық шешімдерді бағалау, болжау және қабылдау үшін суару үшін барланған Қазақстан кен орындарының жерасты суларының пайдалану қорларының геоақпараттық-талдамалық кіші жүйесін әзірлеу және құру.

Мәселені шешудің өлшенетін көрсеткіштері. Бағдарламаның нәтижелері бойынша:  5 өңір, 8 су шаруашылығы бассейні, 17 әкімшілік облыс бойынша жерді суару үшін барланған Қазақстанның 115 кен орнының жер асты суларының пайдалану қорларын қалыптастыру ерекшеліктері мен қамтамасыз етілуі бағаланды;
антропогендік және табиғи-климаттық әсер ету нәтижесінде жер асты суларының пайдалану қорларына әсер ететін келеңсіз процестерді анықтай отырып, жерді суару мақсатында барланған 115 жер асты суларының қазіргі жай-күйін бағалау үшін Қазақстанның 17 әкімшілік облысы бойынша өңірлік зерттеулер жүргізілді;
климаттық факторлар мен антропогендік жүктемелердің әсерінен жерді суару үшін барланған Қазақстанның жерасты суларының 115 кен орнының табиғи (сыйымдылық) қорлары мен жаңартылатын ресурстарының өзгеру үрдістері талданып, бағаланды;
2050 жылға дейін өңірлік (17 әкімшілік облыс, 5 өңір), бассейндік (8 су шаруашылығы бассейні) және ұлттық (Қазақстан Республикасы) деңгейлерде Қазақстанның тұрақты суармалы егіншілігін қамтамасыз ету үшін жерасты суларының 115 кен орнының пайдалану қорларының қамтамасыз етілуі, жай-күйі және пайдалану перспективалары талданды және бағаланды;
жерді суару үшін барланған Қазақстанның жер асты суларының 115 кен орнының деректер базасы қалыптастырылды;
5 өңір, 8 су шаруашылығы бассейні, 17 әкімшілік облыс бойынша тұрақты суармалы егіншілік мақсатында жерді суару үшін барланған Қазақстанның жерасты суларының        115 кен орнының ресурстық әлеуеті бағаланды;
тұрақты суармалы егіншілік үшін оларды пайдалану және қорғау жөніндегі басқарушылық шешімдерді бағалау, болжау және қабылдау мақсатында суару үшін барланған Қазақстанның 115 кен орнының жерасты суларының пайдалану қорларының геоақпараттық-талдамалық кіші жүйесі әзірленді және құрылды.

БҰҰ-ның 2030 жылға дейінгі тұрақты даму саласындағы 6-шы мақсаты «Су ресурстары мен санитарияның барлығына қол жетімділігі мен ұтымды пайдаланылуын қамтамасыз ету» туралы мәлімдеді.Жер шарындағы тұщы суларының жалпы қоры 35 млн. км3-ке бағаланады, оның ішінде жер асты суларының үлесіне 30,1% (10,5 млн.км3) келеді. Өзендер мен су қоймаларының тұщы суларының әлемдік қоры 0,5% - дан аз деп бағаланады. Тұщы жер үсті суларының тапшылығы көптеген мемлекеттерді жер асты суларын белсенді пайдалануға мәжбүр етеді. Себебі жер асты суларының жер үсті суларына қарағанда бірқатар артықшылықтары бар. Ең алдымен, жер асты сулары сапасы жақсырақ, ластанудан және ластанудан сенімді қорғалған, маусымдық және көпжылдық ауытқуларға аз ұшырайды және көп жағдайда оларды пайдалану қымбат суды тазарту шараларын қажет етпейді.

Соңғы 25-30 жылда әлемде жер асты суларын өндіру үшін 300 миллионнан астам ұңғымалар бұрғыланды. 2017 жылы әлемде жер асты суларын жылдық жиынтық іріктеу 959 км3 (30 мың м3/с астам) бағаланады, бұл ретте Азияда 68,5% өндірілді. Жер асты суларын алудың ең жоғары үлесі бар он елдің сегізі (жалпы көлемнің 75% құрайды) Азияда орналасқан (кему ретімен: Үндістан, Қытай, Пәкістан, Иран, Индонезия, Бангладеш, Сауд Арабиясы және Түркия). Бұл ретте Азия континентінде іріктелген жер асты суларының 76% - ы ауыл шаруашылығында тұрақты суару үшін пайдаланылады.Жер асты және жер үсті суларын біріктіретін су ресурстарын басқарудың кешенді тәсілдері адамның экстремалды климаттық құбылыстар мен өзгерістерге осалдығын едәуір төмендетіп, су және азық-түлік қауіпсіздігін күшейтуге ықпал етуі мүмкін. Сарапшылардың бағалауы бойынша, жер асты сулары ылғалды кезеңдерде суару және сумен қамтамасыз ету үшін пайдаланылатын жер асты және жер үсті суларын бөлісу, ал құрғақшылық кезінде жер асты сулары өте маңызды. Су ресурстарын болжаудағы белгісіздіктер және сулы резервуарларда тұщы сулардың ұзақ (ғасырлық) жинақталуы тұрақты даму мақсаттарын қою мен жүзеге асыруда маңызды рөл атқарады. Сулы горизонттарды табиғи су қоймалары ретінде пайдалану үлкен және жасанды түрде жасалған жер үсті су қоймаларын тудыратын булану шығындары мен экожүйелерге әсер етудің көптеген мәселелерін болдырмайды.

Жер асты суларының қол жетімділігі, экожүйенің жағдайы және жер асты суларын басқару саясаты арасындағы байланысты анықтау экожүйелерді қорғау және жердің аймақтық деградациясының алдын алу үшін қосымша зерттеулерді қажет етеді. Қазақстанның кең аумақтарының шөлейттенуі топырақтың ластануымен, жер үсті және жер асты суларының батпақтануымен, топырақтың сортаңдануымен, эрозиямен (су, жел), өсімдік жамылғысының тозуымен, кептірумен және жалпы өңірлік биологиялық сыйымдылықтың төмендеуімен қатар жүреді. Климаттың өзгеруіне байланысты болжамды суды тұтынудың артуы негізінен өсіп келе жатқан ықтимал булану транспирациясына жауап ретінде ауылшаруашылық және ландшафттық суарудың артуына байланысты. Модельдеу шамамен 2050 жылға қарай Орталық Азия аймағында судың ең жоғары тұтынылуы болады, содан кейін ағын айтарлықтай төмендейді деп болжайды. Төтенше су тасқыны да, қатты құрғақшылық та, жалпы су тапшылығы да артады.

Экономиканың орнықты дамуы және Қазақстан халқының тіршілігін қамтамасыз ету деңгейі негізінен су ресурстарының болуымен және сапасымен айқындалады. Ертіс және Іле өзендерінен Қытай Халық Республикасының қазіргі заманғы су тартуларын ескере отырып, өзендер мен уақытша су ағындарының жиынтық орташа көпжылдық ағыны 100,58 км3 – ке бағаланады, оның 55,94 км3 (55,6 %) Республика аумағында қалыптасады, қалғаны-44,64 км3 (44,4%) одан тыс жерлерде. Жер үсті су ресурстарының мемлекет аумағы бойынша бөлінуі өте біркелкі емес, ал көлемі бойынша жыл және Жыл мезгілдері бойынша айтарлықтай өзгергіштікке ұшырайды. Су ресурстарының негізгі бөлігі транзиттік өзендер – Ертіс, Іле, Сырдария, Жайық бассейндеріне тиесілі. Маңғыстау облысының аумағында жергілікті жер үсті ағыны іс жүзінде жоқ.

Экономика салаларында өзен ағынын пайдалану мүмкіндігі тұрғысынан қолда бар су ресурстары қызығушылық тудырады. Олардың мөлшері су ресурстары мен ағынның міндетті шығындарының айырмашылығы бойынша анықталады, оларға іргелес елдерге міндетті ағындар, булану және сүзу шығындары, өзендердің төменгі ағысына экологиялық санитарлық ағындар және басқа шығындар кіреді. Қазақстан Республикасының қолда бар су ресурстарының болашағын мыналар құрайды: суы аз жылдары 2030 жылғы деңгейде – 10 км3, 2040 жылғы деңгейде – 9,9 км3; су бойынша жылдың орташа деңгейінде 2030 жылғы деңгейде – 20,4 км3, 2040 жылғы деңгейде – 23,1 км3; көп су жылдарда 2030 жылғы деңгейде – 30 км3, 2040 жылдың деңгейінде – 29,7 км3.

Республика аумағы бойынша жер үсті су ресурстарының, әсіресе пайдалануға арналған біркелкі бөлінбеуі тұщы суларда тапшылықты тудырады, оны жер асты суларының ресурстарын ұтымды пайдалану арқылы жабуға болады, өйткені олар жоғары сапамен сипатталады, ластанудан барынша қорғалған және кең таралған. Осылайша, Қазақстан үшін жер асты сулары маңызды пайдалы қазбалардың бірі болып табылады және су қауіпсіздігінің стратегиялық ресурсы болып табылады.

У.М. Ахмедсафин атындағы Гидрогеология және геоэкология институтының ғалымдары ғылыми зерттеулердің көп жылғы кезеңінде Қазақстан жер қойнауының су ресурстарын қалыптастыру мен бөлудің негізгі заңдылықтарын анықтады. Республика жер асты суларына өте бай. Отандық гидрогеологтардың бағалауы бойынша Қазақстанның жер асты суларының табиғи (сыйымдылық) қоры 2600 км3 - тен асады, бұл өзен ағынының орташа жылдық көлемінен 26 есе немесе мемлекет шегінде қалыптасатын өзен ағынының көлемінен 58 есе көп. Елдің жер асты суларының ресурстық әлеуеті, бір жағынан, жер асты суларын пайдаланудың әлеуетті мүмкіндігі ретінде болжамды ресурстармен, екінші жағынан, нақты учаскелерде барланған пайдалану қорларымен сипатталады. Қазақстандағы жер асты суларының болжамды ресурстарын бағалау әдістемесі гидрогеологиялық аудандарда, өзен бассейндерінде, әкімшілік облыстарда және т.б. жер асты суларын іріктеудің ықтималдығына бағытталған.

Минералдануы 10 г/л – ге дейінгі жерасты суларының болжамды ресурстарының жиынтық шамасы жылына 64 км3-тен сәл асады, оның ішінде: тұщы сулар (1,0 г/л – ге дейін) - 40,4 км3/жыл, ал сәл тұздалған (1,0-3,0 г/л) - 16,4 км3/жыл. Тұтастай алғанда, тұщы және әлсіз тұщы жер асты суларының болжамды ресурстары жылына 56,8 км3 бағаланады, бұл орташа жылдық жергілікті жер үсті ағынының мөлшерімен салыстырылады және пайдалануға болатын жер үсті суларының ресурстарының мәнінен асып түседі.

Жер асты суларының ресурстарын пайдаланудың орындылығын олардың пайдалы қазбалар ретіндегі мәнін анықтайтын олардың пайдалану қорлары туралы мәліметтер негізінде ғана анықтауға болады. Республика аумағында 4000-нан астам кен орындары мен жер асты суларының учаскелері барланған, олардың пайдалану қорлары жылына шамамен 15 км3 құрайды немесе барлау 37% - ға бағаланады. Сонымен қатар, Республиканың гидрогеологиялық ерекшеліктері жер асты тұщы су қорларының аумақтық бөлінуінің біркелкі еместігін алдын ала анықтады. Сонымен, ресурстардың шамамен 50% - ы оңтүстікте, 30% - ы орталық, солтүстік және шығыс аймақтарда, ал 20% - дан азы батыста шоғырланған.

Қазақстанда өткен ғасырдың 70-80 жылдарында жерді суару үшін барланған 115 кен орны мен жер асты суларының учаскелері мемлекеттік есепте тұр. Олардың жиынтық пайдалану қорлары жылына 7,8 км3 немесе 247,2 м3/с (жиынтық қорлардың 50% – дан астамы) құрайды, бұл ретте олар елдің өңірлері бойынша біркелкі бөлінбеген: Оңтүстікте – 64,6%; Шығыста – 15,5%; Солтүстікте – 14,8%; Батыста – 3,1% және Орталықта-2,0% .

Соңғы онжылдықта жер асты суларын жылдық іріктеу, Қазақстан Республикасы Экология және табиғи ресурстар министрлігі Су ресурстары комитетінің деректері бойынша, 1,02-1,08 км3 немесе Республикалық Су ресурстарын жылдық жинаудың 3,7-5,0% құрады. Жер асты суларын жылдық іріктеу олардың пайдалану қорларының шамамен 7% - бағаланады. Ауыл шаруашылығы сумен жабдықтауға жер асты суларының жылына 0,15-0,21 км3 немесе жылдық іріктеудің 8-15%, оның ішінде жылына 0,02-0,009 км3 тұрақты суаруға іріктеледі. Осылайша, аграрлық салада жер асты суларының ресурстық әлеуеті іс жүзінде сұранысқа ие емес. Бұл көрсеткіштер Еуропа мен Азияның дамыған елдерімен салыстырғанда Қазақстанда жер асты суларының ресурстық базасын пайдаланудың төмен үлесін сипаттайды. Қазақстанның Жамбыл облысында суармалы жерлердің көлемін ұлғайту үшін 264 канал мен 46 жер асты суларының ұңғымаларын қалпына келтіру бойынша Еуропалық Қайта құру және даму банкінің қолданыстағы жобасын атап өту қажет.

Қазақстанда қазіргі уақытта арнайы гидрогеологиялық зерттеулердің болмауы жер асты сулары мен суармалы ауыл шаруашылығы жерлерін ұлғайту болашағының арасындағы динамикалық өзара байланысты түсінуді шектейді.

Су тапшылығы «Қазақстан – 2050» Стратегиясында» негізгі жаһандық сын-қатердің бірі ретінде көрсетілген. Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспарының «Жасыл» экономика және қоршаған ортаны қорғау 6-саясатының мемлекеттік міндеттерінің тізбесінде су ресурстарын пайдалану мен қорғау тиімділігін арттыру қажеттілігін атап өтеді.  Зерттеу нәтижелері қол жетімді жер үсті су ресурстарын қысқартуға және елдің одан әрі тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуына трансшекаралық қауіп-қатер болған кезде құрғақшылық жылдары Қазақстанның су қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін өзекті болып табылады. Бағдарламаның нәтижелері Қазақстан Республикасының аумағын ұйымдастырудың Бас схемасының, Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспарының, «Қазақстан 2050» Стратегиясының: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты, су ресурстарын кешенді пайдалану мен қорғаудың Бас схемасы, «Жасыл Қазақстан» және «Цифрландыру, ғылым және инновациялар есебінен технологиялық серпіліс» Ұлттық жобаларын іске асыру болып табылады. 

КҮТІЛЕТІН ЖӘНЕ ҚОЛ ЖЕТКІЗІЛГЕН НӘТИЖЕЛЕРІ: - 2023 ж.

Батыс Қазақстанның 4 әкімшілік облысы (Ақтөбе, Атырау, Батыс Қазақстан және Маңғыстау) және Жайық-Каспий су шаруашылығы бассейні бойынша жерді суару үшін барланған жерасты сулары кен орындарының ресурстық әлеуеті бағаланды.
Батыс Қазақстанның 4 әкімшілік облысы мен Жайық-Каспий су шаруашылығы бассейні бойынша химия-зертханалық зерттеулер үшін жер асты сулары мен топырақ тоғандарының сынамаларын ала отырып, жерді суару үшін барланған жерасты сулары кен орындарының қазіргі жай-күйін бағалау үшін өңірлік экспедициялық зерттеулер жүргізілді. 2023 жылғы қарашада Ақтөбе, Маңғыстау Атырау және Батыс Қазақстан облыстары шегінде 4 далалық жасақ жер үсті далалық тексерулер жүргізді. Маршруттық зерттеулердің жалпы ұзындығы 7777 км-ге дейін құрады, 30 ұңғыма зерттелді және 23 су сынамасы, сондай-ақ 36 топырақ сынамасы алынды. Жалпы, экологиялық тұрғыдан жер асты сулары кен орындарының жай-күйі тиісті жағдайда деген қорытынды жасауға болады. Топырақ пен жер бетінің шөгуі анықталған жоқ. Топырақтың тұздану және өсімдіктер әлемінің тежелу үрдістрі байқалмайды. Санитарлық тұрғыдан топырақ пен жер асты суларының ластануының ықтимал ошақтары анықталған жоқ.
Батыс өңірінің жерасты суларының пайдалану қорларының жалпы көлемі жылына 1,09 км3, оның ішінде минералдануы жылына 1 г/л – 0,60 км3 дейін бағаланды. Тұщы жер асты сулары бойынша Аймақты барлау 22,7%. Жерді суару мақсатында пайдалану қорларының мөлшері тәулігіне 200,34 мың м3 болатын 8 жерасты су кен орны барланды.
4 әкімшілік облыс (Ақтөбе, Атырау, Батыс Қазақстан және Маңғыстау) және Жайық-Каспий су шаруашылығы бассейні бойынша оларды тұрақты суармалы егіншілік үшін пайдалану және қорғау жөніндегі басқарушылық шешімдерді бағалау, болжау және қабылдау мақсатында суару үшін барланған Батыс Қазақстан кен орындарының жерасты суларының пайдалану қорларының геоақпараттық-талдау кіші жүйесі (ГАЖ) әзірленді және құрылды.
Жүйені Батыс қазақстан әкімшілік облыстарының (Ақтөбе, Атырау, Батыс Қазақстан және Маңғыстау) және Жайық-Каспий су шаруашылығы бассейнінің жер асты сулары кен орындарының пайдалану қорларының деректерімен толтыру орындалды. Жүйе ArcGIS-те жасалған. ГАЖ-де ұсынылған барлық ақпарат семантикалық және графикалық мәліметтер және құжаттар қорында қамтылған. Ақпаратты ұсынудың тиімді құралы болып кестелік мәліметтерді картадағы белгілі бір аумақтармен (облыстар, су шаруашылығы бассейндері және т.б.) байланысты диаграммалар  болып табылады. Бұл жер асты гидросферасының зерттелетін объектісі туралы идеяның тұтастығын қалыптастырады. ГАЖ құрылымы қатаң емес және практикалық гидрогеологиялық мәселелерді шешу барысында толықтырылуы немесе өзгертілуі мүмкін. Алынған нәтижелер ГАЖ үшін қабылданған стандарттарға сәйкес келеді. ГАЖ-ні мазмұнды толтыру мамандандырылған гидрогеологиялық ақпаратты ұсынудың барлы

КҮТІЛЕТІН ЖӘНЕ ҚОЛ ЖЕТКІЗІЛГЕН НӘТИЖЕЛЕРІ: - 2024 ж.

Оңтүстік Қазақстанның 3 әкімшілік облыстары; Шығыс Қазақстанның    2 әкімшілік облыстары және Орталық Қазақстанның 2 әкімшілік облыстары,   3 су шаруашылығы бассейндері (СШБ) (Шу-Талас, Балқаш-Алакөл және Нұра-Сарысу) бойынша суару үшін барланған жерасты сулары кен орындарының (ЖСКО) пайдалану қорларын қалыптастыру ерекшеліктері туралы нақты деректерді, қор және талдау материалдарын жинақтау және талдау орындалды.
Оңтүстік және Шығыс Қазақстанның 7 әкімшілік облыстары бойынша, сондай-ақ зерттеу аумағының 3 су шаруашылығы бассейнін іріктей отырып химия-зертханалық зерттеулер үшін жер асты сулары мен топырақ сынамаларын, суару үшін барланған жер асты сулары кен орындарының қазіргі жай-күйін бағалау үшін өңірлік экспедициялық зерттеулер жүргізілді. Маршруттық зерттеулердің жалпы ұзындығы 19220 км құрады, суармалы егіншілік үшін барланған жер асты суларының 40 кен орны және 65 ұңғыма зерттелді, 65 су сынамасы, сондай-ақ 178 топырақ-топырақ сынамасы алынды. Экологиялық тұрғыдан алғанда, жер асты сулары кен орны алаңдарының жай-күйі суармалы егіншіліктің зерттеу аумағы бұзылмаған күйде. Топырақ пен жер бетінің шөгуі анықталған жоқ. Топырақтың тұздану және өсімдіктер әлемінің тежелу үрдісі байқалмайды. Санитарлық тұрғыдан топырақ пен жер асты суларының ластануының ықтимал ошақтары анықталған жоқ.

Жамбыл облысының нақты материалы мен сынама алу нүктелерінің картасы

Жетісу облысының нақты материалы мен сынама алу нүктелерінің картасы

Қызылорда облысының нақты материалы мен сынама алу нүктелерінің картасы

Түркістан облысының нақты материалы мен сынама алу нүктелерінің картасы

Абай облысының нақты материалы мен сынама алу нүктелерінің картасы

Шығыс Қазақстан облысының нақты материалы мен сынама алу нүктелерінің картасы

Оңтүстік және Шығыс Қазақстанның әкімшілік облыстары бойынша, сондай-ақ зерттеу аумағының 3 су шаруашылығы бассейнін жерді суару үшін барланған жерасты сулары кен орнының ресурстық әлеуетін бағалау жүргізілді. Судың суаруға жарамдылығы оның суару коэффициенттері бойынша химиялық талдауы негізінде анықталады, олардың есебі тәжірибеде белгілі әдістер бойынша жүзеге асырылады. Суару коэффициентінің шамасы бойынша жерді суару үшін барланған жер асты суларының кен орнындағы жер асты сулары суару суларына қойылатын талаптарға сәйкес келеді. Олардың көпшілігі жерді суаруға да, ірі орталықтандырылған шаруашылық-ауыз сумен қамтамасыз етуге де жарамды.

Әрбір әкімшілік облыс бойынша суармалы жерлер қорының жай-күйінің сипаттамасы келтірілген. Аудандастыру көрсеткіштері ретінде жер асты суларының пайда болу тереңдігі мен минералдануы, топырақтың жоғарғы метрлік бағанының тұздану дәрежесі пайдаланылды.

Қазақстан жағдайында жерді мелиорациялау ауыл шаруашылығының қолайсыз ауа райы жағдайларына тәуелділігін және көкөніс-бақша, техникалық, дәнді, жемшөп ауыл шаруашылығы дақылдарын, демек, мал шаруашылығы өнімдерін өндірудегі тұрақтылықты төмендетудің маңызды шарттарының бірі болып табылады. Оңтайлы даму көрсеткіші бойынша 2040 жылдың соңына қарай барлық суармалы алқаптарды 2210 мың гектарға дейін, оның ішінде ауыл шаруашылығы өніміне және мал басына халықтың ішкі қажеттіліктерін жеммен толық қанағаттандыру үшін тұрақты суару – 1800,0 мың га және жайылмалы суару – 410 мың га жеткізу көзделген.

Оңтүстік, Шығыс және Батыс Қазақстанның әкімшілік облыстарының шегінде суару үшін барланған жерасты сулары кен орындарының әрқайсысы үшін суару желісіндегі шығындарды есепке алмай, суаруға жұмсалатын шығынын ескеретін гидромодульдің орташа шамасын негізге ала отырып, суарудың жобалық алаңдарын есептеу жүргізілді. Орта Азия мен Қазақстан үшін гидромодуль әдетте 1 гектарға 1,0-0,5 л/с шегінде болады. есептеулер үшін модульдің орташа шамасы 1 гектарға 0,7 л/с (1 гектарға 0,0007 м3/с) тең болды. Жер асты суларын пайдалану есебінен суармалы жерлердің жиынтық есептік ауданы мың га құрады: Оңтүстік Қазақстан үшін – 234,33; Шығыс Қазақстан үшін – 54,74 және Батыс Қазақстан үшін – 10,84. Жер асты сулары есебінен жерді жобалық суарудың ең үлкен алаңдары Жетісу облысына (129,75 мың га) орайластырылған.

Оңтүстік және Шығыс Қазақстанның 7 әкімшілік облысы, зерттеу аумағының 3 су шаруашылығы бассейні бойынша, жерді суару үшін барланған жерасты суларын пайдалану қорының геоақпараттық жүйесін деректермен толықтыру орындалды.

1.Монография: «Ресурсный потенциал подземных вод Западного Казахстана для развития орошаемого земледелия»// под общей редакцией Абсаметова М.К., «Smart University Press», 2024, 80 с.

2. Evgeny Sotnikov, Zarina Inelova, Oxana Miroshnichenko, Lyudmila Trushel, Dauren Umbetaliyev, and Ilan Shakibayev. Numerical Models for Solving Water Problems of Irrigated Agriculture in South-East Kazakhstan// ES Food&Agroforestry, 2024, DOI:10.30919/esfaf1288, Scopus Percentile 97, Р. 1-43

3.D.S.Sapargaliyev, V.М.Mirlas, Y.Z.Murtazin, V.А.Smolyar. «Hydrogeological study and assessment of the groundwater resources in the Cretaceous deposits of the Zhem Basin»// Горный журнал Казахстана, 2024, выпуск 24, стр. 35-42 https://doi.org/10.48498/minmag.2024.226.2.004 (издание КОКСОН).

4. С.Р.Тажиев, Е.Ж.Муртазин, Л.Ю.Трушель. Перспективы использования месторождений подземных вод казахстанской части предгорий киргизского Алатау для орошения и хозяйственно-питьевого водоснабжения сельских населенных пунктов Жамбылской области//Geography and water resources, №2, 2024 г., p.143-151, https://doi.org/10.55764/2957-9856/2024-2-143-151.20 (издание КОКСОН).

5. T.A.Rakhimov, A.T.Toktar, A.A. Nurgazieva. Prospects for the use of groundwater in the southern part of the Kerbulak deposit for irrigation//Engineering Journal of Satbayev University, Volume 146 (2024), Issue 1, P.25-32, https://doi.org/10.51301/ejsu.2024.i3.04 (издание КОКСОН).

6. A.M.Jabassov, A.M.Yermenbay, A.Zh.Zhakibayeva, Yu.N.Livinsky. Use of artificial groundwater recharge technologies for Central Kazakhstan pastures watering// Geography and water resources, 2024, №3, P. 37-44, https://doi.org/10.55764/2957-9856/2024-3-37-44.24 (издание КОКСОН).

7.Оңласынов Ж.Ə., Шагарова Л.В., Муратова М.М. Оценка вариаций спектральных индексов на участках с благоприятными гидромелиоративными условиями Мактааральского массива орошения. // Engineering Journal of Satbayev University, №5, 2024 г.p. 49-57, https://doi.org/10.51301/ejsu.2024.i5.06. (издание КОКСОН).

8.Оңласынов Ж.Ə., Сотников Е.В., Мирошниченко О.Л., Муратова М.М. Математическая модель гидрогеологических условий орошаемых земель Мактааральского массива. // 3i: intellect, idea, innovation – интеллект, идея, инновация, № 4, 2024 г.,p.119-127, https://doi.org/10.52269/22266070_2024_4_119 (издание КОКСОН).

9.Д.К. Аденова, Е.Ж.Муртазин, О.Л.Мирошниченко. «Оценка состояния и качества гидрогеохимических показателей артезианских подземных вод Жамбылской области»// Geography and water resources, №4, 2024 г., https://doi.org/10.55764/2957-9856/2024-4-75-83.41, p.75-83(издание КОКСОН).

10.Авторское свидетельство № 42833 от 12 февраля 2024 года: Смоляр В.А., Трушель Л.Ю. «Гидрогеохимическая карта подземных вод Республики Казахстан»;

11. Авторское свидетельство № 43022 от 19 февраля 2024 года: Смоляр В.А., Трушель Л.Ю. Карта гидрогеологического районирования территории Республики Казахстан масштаба 1:5 000 000»; 12. Авторское свидетельство № 43105 от 21 февраля 2024 года: Смоляр В.А., Кихтев В.А. «Карта современного состояния и перспектив использования подземных вод для орошения земель Республики Казахстан масштаба 1:5 000 000».

Перечень ТРУ по ИРН АР21882211